Cerkwie łemkowskie w Beskidzie Niskim to materialne dowody skomplikowanej historii, która przetoczyła się przez ten cichy i spokojny region w obniżeniu Karpat. Stworzony tu szlak cerkwi łemkowskich to okazja do poznanie przeszłości Łemkowszczyzny, ale też przyjemny cel dłuższego trekkingu lub wyprawy rowerowej.
Cerkwie łemkowskie – historia ukryta w architekturze
Do XX wieku większość Łemków wyznawała grekokatolicyzm – to odłam chrześcijaństwa, który powstał na mocy Unii Brzeskiej w 1596 roku. Wtedy to w ówczesnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów połączyły się cerkiew prawosławna i kościół katolicki. Zwolennicy Unii, nazywani unitami, przyjęli zwierzchnictwo papieża i dogmaty katolickie, zachowując jednocześnie liturgię kościoła prawosławnego – stąd na pierwszy rzut oka trudno odróżnić cerkiew prawosławną od grekokatolickiej.
W XX wieku silna agitacja ze strony cerkwi prawosławnej sprawiła, że Łemkowie (sprawdź kim byli) masowo przechodzili na prawosławie. Budowano przy tym nowe cerkwie, zdarzało się, że grabiąc i niszcząc przy tym starsze – grekokatolickie. Po przesiedleniach nieużywane budynki popadały w ruinę, część zniknęła bezpowrotnie. Niektóre jednak ocalały i odrestaurowane do dzisiaj służą odradzającym się parafiom. Warto uwzględnić na swojej drodze chociaż kilka z nich.
Szlak cerkwi łemkowskich
Kwiatoń
Cerkiew św. Paraskewy w Kwiatoniu uchodzi za najpiękniejszą cerkiew w całym polskich Karpatach. Pochodząca z drugiej połowy XVII wieku świątynia 2013 roku została wpisana na listę UNESCO. Co ją wyróżnia?
Przede wszystkim jest jedną z lepiej zachowanych cerkwi w Polsce. Nie bez znaczenia jest to, że po wojnie i przesiedleniach Łemków była użytkowana jako kościół rzymskokatolicki, dzięki czemu uniknęła stopniowego niszczenia a wewnątrz zachowało się całe wyposażenie, między innymi ikonostas z 1904 roku. Polichromia pokrywająca ściany cerkwi została gruntowanie odrestaurowana, dzięki czemu cerkiew robi od środka duże wrażenie.
Ale wrażenie robi też z zewnątrz: na pierwszy rzut oka zwraca uwagę harmonia płynąca z doskonałych proporcji cerkwi. Nie bez powodu jest uznawana za najlepszy przykład łemkowskiego stylu północno-zachodniego. Co to oznacza? Przede wszystkim jest to konstrukcja zrębowa, wzniesiona na planie trzech kwadratów.
Największy z nich to prezbiterium, środkowy to nawa, natomiast część przy wejściu to tak zwany babiniec. Nad każdą z trzech części wznosi się osobna bryła: najniższa nad prezbiterium, najwyższa nad babińcem, nad którym dominuje smukła wieża. Każda z części pokryta jest osobnym dachem. Widok całości dopełnia ogrodzenie z bali z dwiema bramami, nad którymi górują cebulaste banie nawiązujące do architektury cerkwi.
Daliowa
Cerkiew grekokatolicka św. Pareskewy powstała w 1933 roku na miejscu poprzedniej, która spłonęła dwa lata wcześniej. Jako że nowy budynek miał mieć konstrukcję zrębową, do jej wybudowania sprowadzono specjalnie cieśli z Huculszczyzny. Taka konstrukcja charakteryzuje się tym, że ściany wznoszone są z ułożonych na sobie poziomo drewnianych bali, które w narożnikach nachodzą na siebie na zakładkę dzięki specjalnym wycięciom.
Jeśli chodzi o układ architektoniczny to cerkiew jest typowym przykładem narodowego stylu ukraińskiego w architekturze cerkiewnej: konstrukcja opiera się na planie krzyża ze skrzyżowaniem naw zwieńczonym kopułą. Nad ramionami krzyża znajdują się dwuspadowe dachy pokryte blachą.
Po przesiedleniach w latach 40 cerkiew służyła jako magazyn dla miejscowego PGRu, przez co przez lata niszczała.
Po 1989 roku oddano ją właścicielom, dzięki pomocy finansowej Łemków ze Stanów Zjednoczonych została odrestaurowana. Niestety nie zachowało się wiele z jej wyposażenia. Na co dzień cerkiew jest zamknięta, uroczystości odbywają się w niej tylko w niektóre święta.
Wskazówki odnośnie dojazdu: Cerkiew w Daliowej stoi na delikatnym wzgórzu, prowadzi do niej wąska szutrowa droga i pod samą cerkwią nie ma parkingu, lepiej wjechać w drogę przed domem jednorodzinnym po prawej stronie cerkwi i tam zostawić samochód na dużym placu.
Bałucianka
Cerkiew Zaśnięcia Przeświętej Bogarodzicy pochodzi z XVII wieku i dzięki temu, że po wojnie przejął ją kościół rzymskokatolicki zachowała się w bardzo dobrym stanie. Podobnie jak wiele grekokatolickich cerkwi jest to budowla o konstrukcji zrębowej. Podobnie jak cerkiew w Kwiatoniu jest trójdzielna i zwieńczona trzema bryłami różnej wysokości. Obecny swój wygląd cerkiew zawdzięcza gruntownemu remontowi, jaki przeszła od lipca 2009 do sierpnia 2013.
Krempna
Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana pochodząca z XVIII wieku podobnie jak ta na Bałuciance i w Kwiatoniu po wojnie została przejęta przez sąsiadującą z nią parafię rzymskokatolicką, dzięki czemu nie uległa zniszczeniu. Do dziś jest używana jako kościół filialny parafii św. Maksymiliana Kolbe w Krempnej.
Konstrukcja jest typowa dla cerkwi grekokatolickich, ciekawostką jest to, że do jej wybudowania posłużył materiał ze starszej od niej o prawie 300 lat świątyni, która stała tam przed nią.
Kotań
Cerkiew greckokatolicka pw. św. Kosmy i Damiana w Kotani jest położona na uboczu z dala od zabudowań. Wybudowana w XVIII wieku w latach 1962-1963 przeszła gruntowną rekonstrukcję – do tego stopnia, że została rozebrana i postawiona na nowo, odzyskując przy tym gontowe pokrycie.
Jest to świątynia typu zachodniołemkowskiego, orientowana, jak poprzednie o konstrukcji zrębowej, trójdzielna, z wyodrębnioną nawą, prezbiterium i wieżą o pochyłych ścianach. To, co wyróżnia ją spośród innych to lapidarium sztuki łemkowskiej znajdujące się na terenie cerkwi: historyk sztuki Olgierd Łotoczko zgromadził tam kamienne krzyże z cmentarzy w Rozstajnym, Grabiu i Żydowskim.
Świątkowa Wielka
Cerkiew św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej zdecydowanie wyróżnia się spośród innych: zamiast typowego budynku w naturalnych kolorach drewna mamy tutaj do czynienia ze świątynią w odcieniach błękitu. Czy jest to atrakcyjnie wizualnie, sprawa dyskusyjna 😉
Ciekawostką jest, ze pierwotna świątynia w Świątkowej Wielkiej z XVI wieku była prawosławna, jej wyznanie zmieniona wraz z przejściem mieszkańców na grekokatolicyzm po podpisaniu Unii Brzeskiej. Obecna cerkiew wybudowana została w połowie XVIII wieku i, co ciekawe, dzisiaj pełni funkcję kościoła rzymskokatolickiego.
Zdynia
Cerkiew parafialna prawosławna Opieki Bogurodzicy z XVIII wieku jest obecnie cerkwią prawosławną. W środku można oglądać barokowy ikonostas z XVIII wieku, odnowiony w 2007 roku. Natomiast na zewnątrz uwagę zwraca kamienny mur z wkomponowaną drewnianą dzwonnicą.
Zdynia była ostatnią cerkwią na naszej trasie. Na Zachód od Jaślisk położone są jeszcze cerkwie w Komańczy i Turzańsku, które często są polecane przez przewodniki.
Jeżeli wybieracie się w rejon Jaślisk koniecznie sprawdźcie też Jaśliska i okolice – to tu kręcono „Boże ciało” i „Wino truskawkowe”
Gdzie dokładnie znajdują się cerkwie oraz jak najwygodniej do nich dojechać? Sprawdźcie na interaktywnej mapie szlakiem cerkwi łemkowskich:
0 comments on “Szlakiem cerkwi łemkowskich w Beskidzie Niskim. Kwiatoń, Krempna i inne”